Enwau Caeau Nantperis Field Names
Prosiect Stori’r Tir Dyffryn Peris Project
Gwyl Pladur - Scything Festival 12 - 13 Mis Medi/September 2025
Bwriad yw cynnal digwyddiad deuddydd a fydd yn un diwrnod ysgol ac un diwrnod penwythnos er mwyn denu ysgolion a theuluoedd a ffermwyr draw. Bydd naws draddodiadol i’r digwyddiad, fel mynd yn ôl mewn amser. Gwisgoedd traddodiadol, offer traddodiadol a bwydydd traddodiadol.
Pwrpas hyn yw tynnu sylw at
Pa mor iach a chynhyrchiol yw dôl ddŵr fel Cae’r Ddôl.
Faint o gaeau lleol a fu gyda’r enw ‘Dôl’ ar un tro.
Agor sgwrs am newid defnydd tir ac am leihau costau bwydo anifeiliaid trwy dyfu yn lleol.
Tynnu sylw at fioamrywiaeth arbennig Cae’r Ddôl a’r grŵp sydd wrthi yn ei warchod.
Cofio ddoe wrth feddwl am yfory.
Mwy o fanylion yn fuan!
——
The intention is to hold a two-day event which will be one school day and one weekend day in order to attract schools and families and farmers over. The event will have a traditional feel, like going back in time. Traditional clothes, traditional tools and traditional foods.
The purpose of this is to draw attention to
How healthy and productive is a water meadow like Cae’r Ddôl.
How many local fields were there with the name 'Dôl' at one time.
Opening a conversation about changing land use and about reducing animal feeding costs by growing locally.
Draw attention to the special biodiversity of Cae'r Ddôl and the group that is actively protecting it.
Remembering yesterday while thinking about tomorrow.
More information soon!
21.5.25 Noson gyda Dr Rhian Parry - Awdur Cerdded y Caeau
An evening with Dr Rhian Parry - Author of Cerdded y Caeau
18.00 - 20.00
Sefydiad Coffa Arwyr, Llanrug Memorial Hall
10yb/am
Cyfle i ddatblygu ein casgliadau lleol o enwau lleoedd ac adlewyrchu ar ein hanes lleol.
Beth fu yma? Pa ddefnydd a fu? Oes gwersi i ni heddiw?
An opportunity to develop our local collection of place names and reflect on local history.
What was here? What uses were there? Are there lessons for us today?
Lleoliad/Location - Sefydliad Coffa Arwyr, Llanrug
18:00 - 20:00
Prosiect Stori’r Tir Dyffryn Peris Project gan Lindsey Colbourne
Introduction
Yn ôl yn 2005, pan symudais i Nantperis o Harlech am y tro cyntaf, roeddwn i eisiau dod o hyd i ffordd ‘i mewn i’ Nantperis, i ddod o hyd i ffordd i gysylltu â’r lle a phobl, i deimlo’n rhan o’r gymuned. Bues i’n ddigon ffodus i gael Teulu Tomos yn gymdogion, a thrwy fy nghyfeillgarwch gyda nhw, dysgu Cymraeg i ruglder, ac yn fwyaf diweddar, dod yn ‘bar-maid’ yn Ty’n Llan (Vaynol Arms), dwi’n teimlo’n rhan o le erbyn hyn.
Back in 2005, when i first moved to Nantperis from Harlech, I wanted to find a way ‘into’ Nantperis, to find a way to connect with the place and people, to feel part of the community. I was lucky enough to have Teulu Tomos as neighbours, and through my friendship with them, learning Welsh to fluency, and most recently, becoming a bar-maid in Ty’n Llan (Vaynol Arms), I do now feel a part of this place.
Mae rhan fawr o’r cysylltiad hwnnw wedi dod trwy ymchwilio (gyda diolch i Elin Tomos) i hanes tai a phwy oedd yn arfer byw yma … ac yn fwyaf diweddar, enwau caeau.
A big part of that connection has come through researching (with thanks to Elin Tomos) the history of houses and who used to live here … and most recently, field names.
Pam Enwau Caeau? Why field names?
Rwyf wedi dod i weld enwau caeau fel rhyw fath o ddyddiadur, yn adrodd hanes lle: y mosaig cyfnewidiol o gysylltiad pobl â thir, iaith a’i gilydd.
Yn yr enwau caeau, cawn ddarllen sut mae perthynas pobl wedi newid, defnydd amaethyddol (Cae Hen Fuchas; Gwaith Pladur - Sythe Work), gorwedd y tir (Ddôl Pen-y-Bryn; Gweirglodd Gwastadnant), ei chreigiau a'i phridd (Cae'r Odyn; Cae Maen Gwyn), cnydau, da byw, maint a lleoliad (Yr Erwi; Cae’r Ffynnon), ecosystemau (Ddôl Llif), cylchredau (Cae Bryn Hel; Cae'r Hafodty), anifeiliaid a phlanhigion (Gweirglodd yr Onnen), adeiladau a gweithgareddau (Cae Siop, Cae Tyddyn Alice Griffiths), credoau a chwedlau (Ddôl y Wrach), newid pobl a pherchnogaeth tir (Cae Evan; Cae’r Gwyddel – Cae’r Gwyddel) ymhlith llawer o bethau eraill.
I have come to see field names as a kind of diary, telling the story of a place:the changing mosaic of people’s connection to land, language and each other.
In the field names, we can read how people’s relationships have changed, agricultural uses (Fron yr Hen Fuchas - The Field of the old milking cows; Gwaith Pladur - Sythe Work), the lie of the land (Ddôl Pen-y-Bryn - the meadow at the top of the hill; Gweirglodd Gwastadnant - The Meadow where the stream runs flat), its rocks and soil (Cae’r Odyn - Kiln Field; Cae Maen Gwyn - White Stone Field), crops, livestock, size and location (Yr Erwi - the Acre; Cae’r Ffynnon - Field of the Spring), ecosystems (Ddôl Llif - Flooding Meadow), cycles (Cae Bryn Hel - the Gathering Hill Field; Cae’r Hafodty - the Field of the Summer Residence), animals and plants (Gweirglodd y Onnen - Ash Tree Field), buildings and activities (Cae Siop, Cae Tyddyn Alice Griffiths), beliefs and legends (Ddôl y Wrach - the Witch’s Meadow), changing people and land ownership (Cae Evan; Cae’r Gwyddel - The Irishman’s Field, “Belonging to the Marquis of Anglesey”) amongst many other things.
Mae rhai yn anodd eu deall, fel pe bai tudalennau'r dyddiadur wedi mynd ar goll - ydy Clara Berwi yn awgrymu cae o blanhigion a ddefnyddir (gan Clara?) ar gyfer berwi, gwneud diodydd neu feddyginiaeth?
Ac nid yr enwau unigol yn unig, ond sut olwg sydd arnynt yn ei gyfanrwydd – nifer cneifio rhai enwau, Coch (Coch) er enghraifft, neu 10 buarth fferm ‘Buarth’, neu’r nifer rhyfeddol o ddolydd.
Some are hard to understand, as if pages of the diary have gone missing - does Clara Berwi suggest a field of plants used (by Clara?) for boiling, to make potions or medicine?
And it isn’t just the individual names, but what they look like as a whole - the shear number of some names, Coch (Red) for example, or the 10 ‘Buarth’ farmyards, or the remarkable number of meadows.
Enwau tai a chaeau Nantperis - Lindsey Colbourne 2023
Mae enwau caeau yn darparu cyswllt rhwng y boblogaeth fodern a'i rhagflaenwyr; pont rhwng hanes a lle. Ac maen nhw’n cael eu colli’n gyflym iawn… yn colli cysylltiad rhwng lle ac iaith hefyd. Enghraifft glasurol o hyn, er nad yw’n enw cae yn union, yw Cwm Cneifio i’r gogledd o Nantperis yn cael ei alw’n ‘Nameless Cwm’!
Efallai fod enw un maes “Ddôl Ddyrys” yn arwyddlun da i’r gwaith hwn
Field names provide a link between the modern population and its predecessors; a bridge between history and place. And they are being lost very quickly… losing connection between place and language too. A classic example of this, although not a field name exactly, is Cwm Cneifio (Shearing Cwm) to the north of Nantperis being called ‘Nameless Cwm’!
Perhaps the name of one field “Ddôl Ddyrys” is a good emblem for this work
tangled adj.
difficult adj.
abstruse adj.
perplexing adj.
thorny adj.
enigmatic adj.
involved (=complicated) adj.
complex
From maps to Mari a Gwilym Roberts
Wedi ymchwilio i enwau caeau ar fapiau archif Caernarfon, a gwaith Eilian (Eryri Wen ar facebook), llwyddais i wneud map ‘make-shift’, gan leoli yn fras enwau caeau (a thai) yn Nantperis. Es â'r map at Mari a Gwilym Roberts, sy'n byw yng nghanol Nant yng Ngherrig Drudion, i weld beth wnaethon nhw ohono.
Dyma ddyfyniad o’n sgwrs, sy’n disgrifio manylion enwau caeau, sut mae patrymau defnydd maes yn newid dros amser a sut deimlad yw gweld colli gwybodaeth ac iaith sy’n gysylltiedig â lle.
Having researched field names in the Caernarfon archive maps, and work done by Eilian (Eryri Wen on facebook), I managed to make a make-shift map, roughly locating field (and house) names in Nantperis. I took the map to Mari a Gwilym Roberts, who live in the centre of Nant at Cerrig Drudion, to see what they made of it.
Here is an excerpt from our conversation, which describes the detail of field names, how patterns of field use change over time and how it feels to witness the loss of knowledge and language associated with place.
Beth allai hyn ei ddweud wrthym am y dyfodol? What might this tell us about the future?
Tybed a yw enwau caeau, a straeon sy’n gysylltiedig â nhw, hefyd yn dweud wrthym am bethau a allai ein cyfeirio at y dyfodol?
Mae straeon Mari yn adrodd am lawer mwy o hunangynhaliaeth a chysylltiad â’r tir: sut roedd pob tŷ yn arfer bod â buwch/mochyn, tan mor ddiweddar â’r 1950au. Byddai moch yn cael eu lladd fel gweithgaredd cymunedol, gyda phob tŷ yn cymryd eu tro i rannu’r cig. Pwdin Llo - Pwdin Llo - wedi'i wneud o ail odro buwch sy'n bwydo llo a ddefnyddir i ddarparu calorïau hanfodol.
I wonder if field names, and stories connected with them, also tell us of things that could point us to the future?
Mari’s stories tell of much greater self sufficiency and connection to the land: how each house used to have a cow/pig, until as recently as the 1950s. Pigs would be slaughtered as a community activity, each house taking it in turns to share the meat. Pwdin Llo - Calf Pudding - made from the second milking of a calf-feeding cow used to provide vital calories.
lluniau posted ar facebook gan John Ellis
Gweirglodd y Ffordd, with rusty hay turner. Now used as a car park
Dolydd yn Nantperis?? Meadows in Nantperis?
Cefais fy synnu’n fawr i ddod o hyd i fwy na 30 o enwau caeau Nantperis sy’n awgrymu eu bod yn arfer bod yn ddôl:
I was really surprised to find more than 30 Nantperis field names that suggest they used to be a meadow:
Gallt Dôl Ithel, Weirglodd Ddu, Weirglodd Ddu Bach, Weirglodd Lel, Weirglodd Fawr, Clara Berwi, Weirglodd yr Onnen,
Weirglodd Fain, Ddôl Llif, Ddôl Stabal, Ddôl Goch, Ddôl Penybryn, Cil fachau meadows, “A meadow near Gweirglodd y ffordd”, Gweirglodd Gwastadnant, Y Weirglodd Ffordd Fawr, Ddôl Friog, Ddôl y Cwmglas, Ddôl Bach, Weirglodd y Cwmglas Bach, Gweirgloddau’r Stabal, Weirglodd Cwmglas, Cae Weirglodd Ynys Ettws, Clara Gwynion, Gors Goch, Gwaith Pladur,
Gweirglodd Gardda Fawr, Weirglodd Belan, Weirglodd Fawnog Rhys, Ddôl Ddyrys a Penrhiw, Ddôl Wen, Gweirglodd y Bîg.
Rheolwyd y dolydd hyn i greu porthiant anifeiliaid ar gyfer y gaeaf, ac rydym wedi colli 98% ohonynt ledled y DU ers y 1930au.
Roedd dolydd yn arfer bod “y gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth” fel y dywedodd Manon Prysor yn ddiweddar: “Roedd dolydd yn golygu gwair, a’r gallu i fwydo da byw dros y gaeaf. Pe na bai digon o wair, ni fyddai’r da byw yn goroesi, ac ni fyddai gan y teulu ddigon i’w fwyta.”
Nid yw’r dolydd hyn bellach yn cael eu rheoli fel dolydd: hen bennill a ddarganfuwyd gan J Williams-Davies (dyfynnwyd yn llyfr Rhian Parry, Cerdded y Caeau)
These meadows were managed to create animal feed for the winter, and we have lost 98% of them across the UK since the 1930s. Meadows used to be “the difference between life and death” as Manon Prysor recently said: “Meadows meant hay, and the ability to feed livestock over the winter. If there wasn’t enough hay, the livestock wouldn’t survive, and the family would not have enough to eat”
These meadows are no longer managed as meadows: an old verse found by J Williams-Davies (quoted in Rhian Parry’s book, Cerdded y Caeau)
Mae’r bladur hithau yn ei phwd
Mewn rhwd yn awr yn hongian
A’r hen gorn bloneg yn ei fedd
Yn nhawel hedd yr ydlan
Ac ysbryd y medelwyr mwyn
Ar frig y chwyn y cwynfan
(A terrible translation, sorry!)
The sythe itself is in dust
In rust now hanging
And the old greasy horn in its grave
In the quiet peace of the rickyard
And the spirit of the gentle reapers
At the top of the field, the weeds moaning.
Roeddwn yn siarad yn ddiweddar â ffermwr yn y dafarn, a oedd yn dweud bod pris bwyd anifeiliaid yn ei lechu, yn ariannol. Nid oedd yn gwybod a allai oroesi. A allai mynd yn ôl i ddolydd helpu?
Ac mae’r cysylltiad yn dod yn agos at adref: des i o hyd i fforch wair yn y tomen yng ngardd fy nhŷ (Coed Gwydr), yn awgrymu efallai eu bod yn arfer bod yn rhan o dorri dolydd Gwastadnant?
I was recently talking to a farmer in the pub, who was saying the price of animal feed was crippling him, financially. He didn’t know if he could survive. Could going back to meadows help?
And the connection comes close to home: I found a hay fork in the midden in the garden of my house (Coed Gwydr), suggesting perhaps they used to be involved in cutting meadows of Gwastadnant?
Lluniau dw i di ffindio ar facebook
Ddôl Goch, Nantperis owned by Tan y Bryn (part of the pre-estate settlement in Nant Peris). Now a holiday home.
Dolydd yn Llanberis - Meadows in Llanberis
Wrth ymyl, os ydych chi'n crwydro strydoedd Llanberis, fe welwch chi enwau tai a strydoedd yn adlewyrchu bodolaeth dolydd. Gyda diolch i Robbie Blackhall-Miles a arweiniodd ni ar daith gerdded o gwmpas. Mae Robbie, sy'n gweithio i Plantlife, yn meddwl y gallai adfer rhai dolydd fod yn gyswllt hanfodol i adfer rhai o'r rhywogaethau alpaidd coll yn uwch i fyny yn y mynyddoedd.
By the by, if you wander the streets of Llanberis, you can see house and street names reflecting the existence of meadows. With thanks to Robbie Blackhall-Miles who led us on a walk around. Robbie, who works for Plantlife, thinks restoring some meadows could be a vital link to restoring some of the lost alpine species higher up in the mountains.
Ac ar y llaw arall… And by contrast…
Cae Bryn Ddreinas - Thorny Hill Field - llawn coed y ddraenen wen. Full of hawthorn trees
Perchnogaeth - Ownership
Comisiynwyd y mapiau y daw'r rhan fwyaf o'r enwau caeau ohonynt gan Stad y Faenol (Mapiau Degwm?) er mwyn atgyfnerthu ac ehangu eu perchnogaeth. Gwnaethpwyd yr ystâd hon gan y teulu pwerus Williams, a atgyfnerthodd eu daliad cychwynnol ar Landdeiniolen ar ddiwedd yr 16eg ganrif a dechrau'r 17eg ganrif yn ddidrugaredd (trwy'r deddfau cau tiroedd ac ati), a sefydlu eu hunain yn Y Faenol, y cymerodd y stad ei henw ohoni.
Trosglwyddwyd yr ystâd i'r goron a rhoddwyd hi gan William o Orange i John Smith, Llefarydd Tŷ'r Cyffredin. Oddi arno fe'i trosglwyddwyd i nai ei fab, Thomas Assheton, a gymerodd y cyfenw Assheton Smith. Trosglwyddwyd yr ystâd yn ei dro i'w ail fab, Thomas Assheton Smith II (1752-1828), i Thomas Assheton Smith III (1776-1858), ac wedi hynny i'r teulu Duff, a werthodd y rhan fwyaf o'u diddordeb yn yr ystâd yn y 1960au.
The maps from which most of the field names come from were commissioned by the Vaynol Estate (Tithe maps?) in order to consolidate and expand their ownership. This estate was made by the powerful Williams family, who in the late 16th and early 17th century ruthlessly (through the enclosure acts etc) consolidated their initial hold on Llanddeiniolen, and established themselves at Y Faenol, from which the estate took its name.
The estate passed to the crown and was granted by William of Orange to John Smith, Speaker of the House of Commons. From him it passed to his son’s nephew, Thomas Assheton, who assumed the surname Assheton Smith. The estate passed in turn to his second son, Thomas Assheton Smith II (1752-1828), to Thomas Assheton Smith III (1776-1858), and thereafter to the Duff family, who sold most of their interest in the estate in the 1960s.
Vaynol Estate 1777 map
Vaynol Estate 1869 map
Y map cynharaf i mi ddod o hyd iddo yn yr archif oedd o 1777.
Sut oedd y map cyn yr Ystad, cyn yr ‘enclosures’? Yn y cyfnod canoloesol, roedd Nant Peris yn rhan o diroedd tywysogion Gwynedd. Roedd yn cynnwys ffermydd gwasgaredig, a ddefnyddid yn bennaf i ffermio gwartheg, gan gyfrif am lawer o gyfoeth y tywysogion.
Roedd yn wahanol yn Llanrug, na chafodd ei gymryd drosodd gan ystâd. Mae Dafydd Whiteside-Thomas yn gwneud prosiect mapio tebyg yno a bydd yn ddiddorol gweld y gwahaniaeth.
The earliest map i found in the archive was from 1777.
What was the map like before the Estate, before the enclosures? In the medieval period, Nant Peris formed part of the lands of the princes of Gwynedd. It consisted of scattered farmsteads, largely used to farm cattle, accounting for much of the princes’ wealth.
It was different in Llanrug, which wasn’t taken over by an estate. Dafydd Whiteside-Thomas is doing a similar mapping project there and it’ll be interesting to see the difference.
Enwau Caeau Nant Peris 1777
Enwau Caeau 1832?
Cerdded y Caeau
Yn ddiweddar cyhoeddodd Rhian Parry lyfr hardd a hynod o ymchwiliedig, Cerdded y Caeau, am enwau caeau yn Ardudwy. Mae hi hefyd yn argymell cerdded y caeau i ddeall eu henwau:
"Dim ond wrth gerdded y caeau rydyn ni'n sylwi ar nodweddion y tir ac yn sylweddoli bod yr enw a ddewiswyd yn gwbl briodol. Weithiau, mae enw hynafol yn ein cyffwrdd oherwydd cyd-destun ei leoliad, fel Cae Saffrwn yng Nglyn Ebwy. Pwy fyddai'n disgwyl gweld crocws mewn dyffryn mor ddiwydiannol?”
Y diwrnod o'r blaen rhoddais gynnig cyflym arno.
Rhian Parry recently published a beautiful and incredibly well researched book, Cerdded y Caeau, about field names in Ardudwy. She also recommends walking the fields to understand their names:
"Only by walking the fields we notice the features of the land and realise that the name chosen is perfectly appropriate. Sometimes, an ancient name touches us because of the context of its location, such as Cae Saffrwn in Ebbw Vale. Who would expect to see a crocus in such an industrial valley?”
The other day I gave it a quick go.
Be’ nesa? What next?
Gyda chymorth Stori'r Tir Mentor Cymraeg, Manon Prysor, dwi'n mynd a fy map a rhestr enwau caeau i'r dafarn, i siarad gyda phobl, cerdded o gwmpas y caeau a jest darganfod beth mae pobl yn cofio a sut maen nhw'n teimlo am newidiadau yn ein perthynas â thir y gorffennol, y presennol a'r dyfodol.
Dwi hefyd yn gobeithio gwneud sesiwn yn y dafarn neu yn yr eglwys fel rhan o Wledd Stori’r Tir 4-6 Hydref.
Mae Manon wedi awgrymu y gallem ddod o hyd i ddôl i gynnal gŵyl cynaeafu gwair bach. Mae wedi bod yn anodd dod o hyd i ddôl i wneud hyn hyd yn hyn…felly efallai y flwyddyn nesaf!
With the help of Stori’r Tir Mentor Cymraeg, Manon Prysor, I’m taking my map and field names list to the pub, to talk with people, walk around the fields and just find out what people remember and how they feel about changes in our relationship with the land past, present and future.
I’m also hoping to do a session in the pub or in the church as part of the Stori’r Tir Feast 4-6 October.
Manon has suggested we could find a meadow to do a mini hay harvesting festival. It’s been hard to find a meadow to do this in so far… so perhaps next year!
Enwau Caeau 1832(?)
Glossary
Gweirglodd - Darn o dir isel a gwastad (yn wr. a chlawdd o’i gwmpas) a neilltuir i dyfu gwair, dôl neu gae gwair, gwaun: A piece of low and flat land (in a ditch and a hedge around it) set aside for growing grass, a meadow or a field of grass, a meadow:
Ddôl - Llecyn gwastad ar lan afon neu lyn (yn wr. y tir a amgylchid bron gan dro afon), gweirglodd, maenol, maes, tir pori, dyffryn: meadow especially near a river, dale, field, pasture, valley.
Rhos - Ehangder o dir agored (uchel) heb ei drin sydd yn aml yn gorsiog ac yn orchuddiedig â grug, rhostir, (?geir.) doldir ar dir uchel; corstir; gwastadedd; anialwch, diffeithwch: (upland) moor, heath(land), down, meadow on high land; marshland; plain; wilderness, desert
Waun - Gwastatir uchel gwlyb a brwynog, ucheldir neu fynydd-dir agored, gweundir, rhos, tir grugog; tir isel gwlyb, doldir, clun, gweirglodd: high and wet level ground, moorland, heath; low-lying marshy ground, meadow.
Gors - Darn o dir gwlyb a meddal, gwaun isel a dyfrllyd, siglen, mignen, gwern, sugnedd, Calaf, cawn, callodr; coesynnau, pelydr planhigion, swamp, bog, fen, marsh, reeds, reed-grass;
Ynys - dôl ar lan afon; river-meadow
Cae - Gwrych, sietin, perth, clawdd, ffens; maes, parc, tir wedi ei amgáu â gwrych; cylch; atalfa, rhwystr: hedge, hedgerow, fence; field, enclosure; circle, sphere; barrier, obstruction.
Buarth - Clos fferm, cwrt (o flaen tŷ fferm), iard y dygir gwartheg iddi i’w godro, iard odro, hefyd yn ffig.; lle amgaeedig ar gyfer cadw gwartheg, defaid, &c., ffald, lloc, corlan; pownd neu bitffald (ar gyfer cadw gwartheg, &c., crwydr); darn o dir amgaeedig y cedwir defaid ac weithiau wartheg arno i’w bori a’i wrteithio: farmyard, courtyard, yard for milking cows, also fig.; enclosure for cattle, sheep, &c., fold, pen; pound or pinfold (e.g. for impounding stray cattle, &c.); piece of enclosed land on which sheep and sometimes cattle are folded to graze and manure it.
Tir - Rhan soled arwyneb y ddaear (gthg. môr, awyr), daear, pridd, tywarch; stad, eiddo tiriog; maes, darn helaeth o wlad, ardal, tiriogaeth, gwlad, y ddaear; grwn: land (opp. ‘sea’, ‘air’), ground, soil, turf; estate, landed property; open land, expanse of country, region, territory, domain, country, (the) earth; ridge,
Fron: Ochr bryn ac ymchwydd ynddo, llethr bryn: hill-side, slope, breast (of hill).
Llwyn - Unrhyw fath o blanhigyn iseldwf deiliog (e.e. banadl, celyn, pren bocs) ac iddo fel rheol amryw goesau neu gangau’n tyfu o’i fôn (gthg. coeden, sy’n tyfu’n llawer uwch a chan amlaf yn foncyff o gryn hyd cyn ei bod yn ymganghennu), prysglwyn, perth, twmpath (yn y Gogledd); clwstwr o (fan)goed, coedwig fechan, celli, gwigfa, gwasgodfa; coed, coedlan, fforest; (yn enw. yn y canu serch) cyrchfan draddodiadol cariadon, symbol o serch: bush, shrub, brake, thicket; copse, grove, arbour; woods, forest; (esp. in love-poetry) the traditional rendezvous of lovers, symbol of love or romance.
Hafod/Hafodty - Annedd neu drigfan haf ar y mynydd-dir, hafdy, tŷ yn y wlad, hafod, ffermdy, llaethdy: summer abode in the uplands, country-house, farmhouse, dairy-house
Cwm - Dyffryn cul a dwfn ac ochrau serth iddo, glyn; pant; a deep narrow valley, coom, glen, dale; hollow, bowl-shaped depression;
Llain - Darn (cul neu hirgul) o dir, clwt, plot (o dir) (long narrow) strip of land, piece, patch, pitch, plot (of land)
Rhestr Enwau Caeau Nant Peris Field names list
+ Notes on possible meanings
Dôl/Gweirglodd – meadow
I’r De yr Afon (W -> E) To south of the river
Gallt Dol Ithel Rhaid mai enw yw Ithel os nad ydyw yn hen, hen enw yn tarddu o Ithfaen/ granite
Tir Pant A dent in a flat place. Ceudod, ceuedd, glyn, hefyd yn ffig.; tolc:hollow, depression, valley, dent.
Tir Goch Red land
Pladur Cadwaladr Pladur = scythe – defnyddiwd y pladur I dorri’r gwair
Weirglodd Ddu Black meadow
Weirglodd Ddu Bach Small black meadow
Weirglodd Lel ? ella Bêl? Bwrn (o wair, &c.): bale (of hay, &c.).
Weirglodd Fawr Big meadow
Clara Berwi Berwi: Cyrraedd neu beri i (hylif) gyrraedd tymheredd lle mae’n troi’n ager, cynhesu neu gael ei gynhesu nes y bydd yr hylif ynddo yn cyrraedd tymheredd o’r fath (am degell, sosban, &c.), coginio neu gael ei goginio mewn hylif berw, golchi neu ddiheintio (dillad) mewn dŵr poeth iawn; byrlymu, // to boil; bubble, effervesce, seethe like boiling water; Dim syniad ond rhywbeth yn dweud wrthyf mai planhigyn I’w ferwi fel meddyginiaeth ydyw? Paid gofyn pam?
Weirglodd yr Onnen The meadow of the Ash Tree
Weirglodd Fain Lean meadow? Tenau, cul, heb fod na llydan na phraff na chorffol, &c., o ran cyflwr naturiol (e.e. am berson, march, pren, ffrwd); curiedig, nychlyd, di-gnawd (gan nychdod, &c.): thin, slender, slim, narrow; emaciated, gaunt, wasted (by affliction, &c.).
Ddol Llif Oedd llifogydd yma ? Neu oedd o just yn rhan o’r nant lle roedd cerynt y dwr yn llifo’n gyflymach? Lle da I bysgota?
Ddol Stabal Stable meadow
Ddol Goch Red meadow
Clwt glan y Bala Thin section between the lakes
Ddol Penybryn Meadow at the top of the hill
Cil Fachau Nooks/ alcoves. Cil: congl, cornel, cwr; ffo; lloches, cilfach, lle o’r neilltu: corner, angle; back, nape of the neck; retreat, flight; recess, covert, nook;
Cil fachau meadows
“A meadow near Gweirglodd y ffordd”
Fron yr Hen Fuchas Cadw’r gwartheg ifanc ar rhai aeddfed arwahan – efallai cadw gwartheg arbennig y fferm yn bwysig felly nhw fyddai’r hen fuches (Keeping the young cows and mature ones separately - perhaps keeping the farm's special cows is important so they would be the old herd)
Gweirglodd Gwastadnant Meadow where the stream runs on the flat
Y Weirglodd Ffordd Fawr Big road meadow
Ddol Friog Briog: Tir uchel: high ground.
Esgeiriau Trum, cefnen hir o fynydd, hirfryn: ridge, mountain spur.
Ddol y Cwmglas Bluevalley meadow
Bryn Fforch Fforch - Offeryn ac iddo goes bren (debyg i goes pâl) a phedwar neu bump o bigau metel a ddefnyddir i balu’r ardd, codi tatws, &c., ac i godi a chario tail, &c.; picfforch (i drin gwair); pig (fforch), cigwaint: fork (used in horticulture and agriculture); pitchfork; prong.
Ddol Bach Small meadow
Cae’r Ty & Bryniau Field of the house and hills
Cae Cwmglas Bach Field of the small blue valley
Y Rachiau ??
Tir Newydd New land
Cae Glanrafon The field near the river
Weirglodd y Cwmglas Bach Meadow of the small blue valley
Bryn Hel Gathering Hill? Or Hêl: Dôl, morfa, rhos: meadow, moor, marsh.
Cae Garw Heb fod yn llyfn, anwastad, creigiog, heb ei drin (am dir); cwrs, bras; blewog, heb ei gneifio; anghysurus: rough, rugged, craggy, uncultivated; coarse, not fine; hairy, unshorn; uncomfortable.
Gweirgloddau’r Stabal Stable meadow
Weirglodd Cwmglas Meadow of the blue valley
Cae’r Ty Field of the hosue
Cae Bryn Uwchyn
Cae Weirglodd Ynys Ettws Ynys: dôl ar lan afon; river-meadow
Cae’r Gromlech Cromlech - Adeilwaith megalithig, sef maen mawr yn gorwedd ar draws tair neu ragor o gerrig ar eu sefyll ac yn ffurfio rhan o gladdgell gerrig gynhanesiol; fe geir cromlechau yn gyff. yng Nghymru, Cernyw ac Iwerddon, a dechreuwyd tybied tua diwedd yr 17g. mai allorau Derwyddol oeddynt ar gyfer aberthau dynol: cromlech, dolmen.
I’r Gogledd yr Afon (W->E) To North of the River
Hafod Owen Owen’s summer dwelling
Bryn Coch Red Hill
Gweirglodd y Garreg Wen The meadow of the white stone
Ffrydiau Hirion Long streams: Fffrydiau - Afonig neu nant lifeiriol, gofer rhedegog, llif chwyrn, ffrydlif, llifeiriant, cyrent, hefyd yn ffig.; dyfroedd cyffiniol: swift stream, torrent, flood, current, also fig.; contiguous waters.
Cae’r Esgair Trum, cefnen hir o fynydd, hirfryn: ridge, mountain spur.
Clara Gwynion something white/amber… ??Llara - Hael, haelionus, parod ei roddion; addfwyn, llariaidd, mwyn, tyner, llednais, tawel: generous, liberal; meek, mild, gentle, calm.
Cae Ceunant Ceunant: Cwm cul a dwfn, hafn; nant: ravine, deep dingle, gorge; brook.
Clogwyn yr Ordd Ordd - Mwrthwl, mwrthwl pren, mwrthwl trwm gof; ffon a ddefnyddid wrth gorddi â buddai gnoc; un o’r myrthylion pren sy’n pannu’r brethyn yn y cyff mewn pandy: hammer, mallet, sledge-hammer; churn-staff; one of the fulling stocks or beetles in a fulling mill. Neu Gordd fel Thors hammer Ydy on siap tebyg I ordd neu oedd yna orchest efo gordd yn digwydd yno? Neu oedd yna efail yno ar ordd yn perthyn I’r Gof?
Llwyn Bedw Llwyn - Unrhyw fath o blanhigyn iseldwf deiliog (e.e. banadl, celyn, pren bocs) ac iddo fel rheol amryw goesau neu gangau’n tyfu o’i fôn (gthg. coeden, sy’n tyfu’n llawer uwch a chan amlaf yn foncyff o gryn hyd cyn ei bod yn ymganghennu), prysglwyn, perth, twmpath (yn y Gogledd); clwstwr o (fan)goed, coedwig fechan, celli, gwigfa, gwasgodfa; coed, coedlan, fforest; (yn enw. yn y canu serch) cyrchfan draddodiadol cariadon, symbol o serch: bush, shrub, brake, thicket; copse, grove, arbour; woods, forest; (esp. in love-poetry) the traditional rendezvous of lovers, symbol of love or romance. Bedw - Birch. Coed defnyddiol iawn
Llawr y Cae Llawr: tir isel, gwastad (dyffryn) low meadowland, floor (of valley)
Gors Goch
Cae Evan / Cae Ceunant
Cae Gwlydd Gwlydd yw’r dail ar datws. Oedden nhw’n tyfu tatws yma? Gwlydd - leaves of potatoes. Were potatoes grown here?
Y Fawd Wen The white thumb
Penrallt Top of the rise
Cae Dibin Dibyn + tir serth iawn fel cliff edge
Hafod Wen White summerdwelling
Fron Rhedyn Rhedyn/ braken ar dir mynyddig
Buarth y Fron Farmyard of the hillside
Gors Goch Gors: Darn o dir gwlyb a meddal, gwaun isel a dyfrllyd, siglen, mignen, gwern, sugnedd, Calaf, cawn, callodr; coesynnau, pelydr planhigion // swamp, bog, fen, marsh, reeds, reed-grass;
Cae Newydd New field
Gwaith Pladur Pladur = scythe – defnyddiwd y pladur I dorri’r gwair. Suggests meadow here used to be scythed
Bryn Chwith Chwith – left could also mean awkward, strange, unusual
Pant Mawr The big dent in a flat place
Cae Tyn Llwyn The field of the house in the thicket
Gardda Bach Trin gardd, gweithio mewn gardd, diwyllio (gardd): to garden, cultivate a garden.
Buarth Gwyn White farmyard
Maen Gwyn White stone. Mae - Carreg, yn enw. un arbennig neu un ac iddi ddiben neilltuol (e.e. carreg drom i’w thaflu mewn mabolgampau, cylch fflat o dywodfaen caled yn troi ar echel i lifo neu hogi erfyn miniog (pladur, cyllell, &c.), un o’r pâr o gerrig sy’n malu’r ŷd mewn melin); gradell, planc, llechfaen; bloc, bar (e.e. o halen), calen; carreg o gryn faintioli fel a ddefnyddir, e.e. i adeiladu, craig; cerrig y bedd, gro, gweryd; (weithiau) carreg neu ddelw sy’n wrthrych addoliad, eilun; symbol o sefydlogrwydd, cadernid, awdurdod, grym: stone, esp. one having some speciality or a particular use (e.g. heavy stone used in athletic sports, grindstone, millstone); bakestone, girdle, griddle; block or bar (e.g. of salt); large stone as used, e.g., in building, rock; the stones of the grave; (occasionally) stone or graven image which is an object of worship, idol; symbol of fixedness, firmness, authority, power,
Cae’r Gwyddel Gwyddel: Fforest, llwyn, prysglwyn; anialwch: forest, grove, thicket, brake; wilderness. Brodor o Iwerddon, un o’r genedl Wyddelig (weithiau mewn ystyr ddifr.): Irishman (sometimes in a derog. sense, cf. Paddy).
Cae’r Rhos Rhos: Ehangder o dir agored (uchel) heb ei drin sydd yn aml yn gorsiog ac yn orchuddiedig â grug, rhostir, (?geir.) doldir ar dir uchel; (?geir.) corstir; gwastadedd; anialwch, diffeithwch.: (upland) moor, heath(land), down, (?dict.) meadow on high land; (?dict.) marshland; plain; wilderness, desert;
Cae’r Drain Planhigion sy’n dwyn y cyfryw dyfiant pigog, yn enw. y rhai a berthyn i rywogaeth Crataegus (gwahaniaethir yn gyffredin rhwng y gwyn a’r du), mieri, drysi; yn dros. pigau (draenog): thorns, brambles, briars; transf. spines (of hedgehog). Cae Drain - thorn hedge
Cae’r Esgair Esgair hen air am ‘ridge’
Yr Erwi The acre. Erw: Mesur Cymreig o dir (amrywia’r mesur yn fawr mewn gwahanol rannau o Gymru) a’i faint yn seiliedig ar wialen Hywel Dda neu ar hyd hiriau’r aradr; y mae’n gyffelyb i’r bovate Seisnig, a chyfetyb i bedwar cyfar yng Ngwynedd; darn o dir, maes, cae; rhan o arfbais, &c.; tir, ystad; darn neu fesur o dir yn cyfateb heddiw i’r S. acre ac yn cynnwys 4840 o lathenni ysgwâr // Welsh measure of land (it varies greatly in size according to the part of Wales in question); it can be compared to the English bovate, and corresponds to four ‘cyfars’ in Gwynedd; plot of land, field, enclosed field; division of escutcheon, &c.; land, estate; area of land equivalent to the English statute acre.
Gweirglodd Gardda Fawr
Cae’r Wal Field of the Wall
Fron Uchaf Upper hillside
Fron Canol Middle hillside
Fron Isaf Lower hillside
Cae’r Gors = marsh field. Ella ddim yn dir gwlyb heddiw gan I’r ffermwyr ei ddraenio
Cae’r Odyn Odyn – kiln. yn gysylltiedig efo cadw calch/lime also kilns for bracken, oats
Cae’r Gwyndwn Tybed os ydy’r gwyndwyn yma’n dod o’r gair gwndwn sef hen air am dir uncultivated neu o bosib pitt? Anodd gwybod achos bod ‘Gwyndyn ar y rhestr isod. Rhian Parry -> land that has not been turned for years, fallow, land with a layer of skin and blue hardy grass
Cae’r Ty Field of the House
Cae Glas Glas often referred to blue hardy grass
Cae Cyffylau Cyff, cyff bychan, boncyff pren; blwch; cyff tylwyth; yn ffig. penbwl, hurtyn; dyn cydnerth:stock, little stock or trunk, trunk of a tree;
Cae’r Ffynnon The field of the spring
Gwyndyn Dod o’r enw Gwyndy neu gwydyn - Gwialen; rhaff (torch, rhwymyn, &c.) o wiail ystwyth wedi eu plethu (yn enw. i wneud tresi), rhefog, cwlwm, magl, byddagl, cebystr, corden grogi: withe; rope (coil, band, &c.) of plaited withes (esp. for traces), snare, noose, hangman’s halter.
Gors Cwm Wrach Witches valley. Canthrig Bwt?
Ddol Cwm Wrach
Buarth Glyb Tir glwyb ger nant neu afon??
Buarth Ddyneg Gair hollol ddiarth i mi. Dyneg - Anthropoleg:anthropology.
Buarth Ladi Woman’s farmyard? Also Ladi - Ystyllennod rhydd a roddid ar ochrau trol pan gludid tail: removable sideboards placed on the sides of a cart when carrying manure.
Llechau Sean Llechau yn air dearth I mi methu meddwl beth ydyw. Ei wraidd o’r gair llechen
Weirglodd Belan
Fawnog Rhys Fawnog yn dod o’r gair mawn/peat – peat fields, people used to use peat to heat their homes
Weirglodd Fawnog Rhys Mawnog - Cors fawn, tir corslyd lle torrir mawn neu dyweirch; llawn mawn neu dyweirch, mawnaidd; yn perthyn i fawn neu dyweirch: peat-bog, turbary, peatery; peaty; pertaining to peat.
Y Coed The wood (now Coed Gwydr + Ty’n y Coed)
Cae Bryn Eiddow Ydy’r gair yma’n gam-sillafiad o’r gair eiddew = ivy? Neu ydyw’n gam-sillafiad o’r gair Iddew = Jew??
Cae Braich Du Braich – spur.
Cae’r Hafoty Field of the summerdwelling
Cae Coch Red field
Bryn Bras Ffrwythlon, toreithiog, helaeth; da, moethus, danteithiol, blasus; fertile, abundant, plentiful; good, luxurious, sumptuous, rich, tasty
Cwm Cneifio Shearing valley
Cae’r Odan Hafodty Hafoty yw’r enw ar y ty lle byddai’r teulu’n byw yn ystod tymor yr Haf. Mae fel arfer yn uwch fyny yn y ffriddoedd er mwyn bugeilio’r defaid pan fyddent ar y tir uchel yn ystod yr Haf
Cae Bryn Ddreinias Ddreinias yn medru dod o’r gair drain ar ansoddair dreiniog neu efallai ei fod yn tyfu o’r gair Dinas. Oes olion bod caer wedi bod yno?
Ddreiniaf - Llenwi neu gau â drain; gwisgo â drain: to bush or hedge with thorns; dress with thorns.
Cae Garw Heb fod yn llyfn, anwastad, creigiog, heb ei drin (am dir); cwrs, bras; blewog, heb ei gneifio; anghysurus: rough, rugged, craggy, uncultivated; coarse, not fine; hairy, unshorn; uncomfortable.
Cae’r Geifr Field of the goats
Wern Hafod Wern - Man lle y tyf coed gwern, cors, mign, siglen, lle gwlyb; gweirglodd laith; weithiau yn ffig. uffern: alder-grove, alder-marsh, swamp, quagmire; damp meadow; sometimes fig. hell.
Bryn y Pyllau Corff neu groniad o ddŵr neu o hylif arall, e.e. metel tawdd, pool, puddle, pond,
Cae Perthi Perth: Gwrych, clawdd, sietin; llwyn, prysglwyn, dryslwyn, draenllwyn; tir prysglwyn, cefn gwlad; jyngl // hedge; (thorn-bush), brake, thicket, copse, coppice; (the) bush, countryside; jungle;
Cae Buarth Field of the farmyard
Bryn Hill
Crofts
Buarth Crwn Ar lun cylch neu rod, ar ffurf pêl, amgrwn, cronellog; silindrog; tew, llyfndew, cnodiog: round, circular, rotund, spherical, globular; cylindrical; fat, plump, fleshy.
Buarth Pedwar Swllt 4 shilling farmyard
Llain Fawr Llain = strip of land or plot
Llain Dudur Llain = strip of land or plot (Tudur – name or referring to Tudor times?)
Rhos Llyn y Cwn Siwr bod stori yma 0nd cwn pwy a pa stori?
Fron Belan Belan - Twyn, bryncyn; torlan afon, morglawdd: hillock, tump; river bank,
Ddol Ddyrys a Penrhiw Dyrys – tangled; perplexing; thorny – disgrifio’r tirwedd danneddog ar y llethr efallai Gwyllt, garw, heb ei arloesi; llawn mangoed, dreiniog (am dir); caeadfrig, tewfrig (am goed(en), &c.), tew, clòs; cymhleth, dryslyd (e.e. am lwybrau)// wild, rough, uncultivated; tangled with undergrowth, thorny (of land); thick-branched (of trees, &c.), dense, matted; intricate, entangled, labyrinthine, confusing.
Penrhiw Top of the slope/path (Rhiw - Llethr (serth), allt, tyle, (ochr) bryn; heol neu lwybr ar lethr neu ochr bryn.: (steep) gradient or slope, acclivity, declivity, hill(side); road or footpath on a slope or hillside;
Lle mae?
Ddol Wen
Gweirglodd y Bîg Y Big = beak aderyn